To jedno z najważniejszych miejsc w Białymstoku!

Tu krzyżują się i stąd wychodzą liczne drogi i szlaki: na Rynek, na Planty, do Katedry, Pałacu, Teatru Dramatycznego, Galerii: Ślendzińskich i Arsenał, na Bojary; do Teatru Lalek. Opery, na wzgórze Św. Marii-Magdaleny, Wydział Architektury; do Książnicy, Filharmonii i Zwierzyńca; na Lipową i stojącej przy niej świątyń Św. Mikołaja i Św. Rocha przy Placu Niepodległości.

Plac NZS rozpoczyna tworzoną od czasów Branickich a skończoną po wojnie , oś urbanistyczną którą można nazwać „główną urbanistyczną osią powojennego Białegostoku”, koncepcji prof. Ignacego Tłoczka – ul. Skłodowskiej kończącą się przy rondzie Placu Katyńskiego (choć jej początki znajdziemy w XVIII w. na Planie Branickiego – to punkt zbiegu zielonych parkowych osi pałacowych ogrodów i Wielkiego Zwierzyńca Jeleni oraz ul Świętojańskiej). Oba końce akcentują ważne dla kultury budynki – Filharmonia i Wydział Historii i Socjologii UwB.
Autorem zabudowy placu był arch. Stanisław Bukowski. W 1955r powstał projekt przewidujący budynki wokół czterech pierzei placu. Najważniejszym, na osi ul. Skłodowskiej, była siedziba KW PZPR. Jednak zrealizowano obudowę tylko z trzech stron, pozostawiając południową niezabudowaną z otwarciem krajobrazowym na założony w tych latach Park Centralny. Budynek KW to w Białymstoku najbardziej okazały gmach socrealistyczny, ale bez typowych dla tej architektury detali z rzeźbami robotników. Architekt poprzestał na minimalizowanym i oszczędnym wykorzystaniu stylistyki architektury neoklasycystycznej. Budynek stał się sławny w Polsce po zajęciu go przez studentów z NZS Filii Uniwersytetu w 1990. Skutkiem tych działań, po usunięciu PZPR stał się siedzibą Wydziałów Historii i Socjologii oraz Filologii Polskiej.

Plac NZS jest obecnie martwy. Pełni funkcję komunikacyjnego węzła, którego obwodowe jezdnie oddzielają pusty i niewykorzystywany centralny trawnik o powierzchni 1700m2. Plac ożywa, jedynie w dniu Juwenaliów. Kilka razy miasto organizowało imprezy tak rozbudowane, że oprócz Rynku konieczne było wykorzystywanie dalszych placów – Rynku Siennego i zielonego Placu Moniuszki (też „ciągle w budowie”) przed Operą. A przecież Plac NZS jest położony bliżej – tylko 145m od Rynku. To on powinien być w pierwszej kolejności zagospodarowany i przywrócony pieszym po częściowym ograniczeniu dominacji samochodów.

dr inż. arch. Adam Turecki